بی نطفگی یکی از مهم‌ترین علل ناباروری در مردان است که تأثیر قابل توجهی بر زندگی زناشویی و روانی زوج‌ها دارد. عوامل متعددی می‌توانند باعث بروز این مشکل شوند، از اختلالات هورمونی و انسداد مجاری تولید مثل گرفته تا مشکلات ژنتیکی و سبک زندگی.

شناخت دقیق علت بی‌نطفگی، تشخیص به‌موقع و انتخاب روش درمانی مناسب نقش تعیین‌کننده‌ای در امکان باروری دارد. در ادامه به بررسی علل، انواع، تشخیص و روش‌های درمان آزواسپرمی می‌پردازیم تا دید جامع و علمی درباره این موضوع ارائه دهیم.

بی نطفگی یا آزواسپرمی چیست؟

بی‌نطفگی یا آزواسپرمی وضعیتی است که در آن مایع منی هیچ اسپرم قابل اندازه‌گیری ندارد. معمولاً بیضه‌ها اسپرم تولید می‌کنند و اسپرم‌ها از مسیرهای تولید مثل عبور کرده و با مایعات دیگر ترکیب می‌شوند تا منی را تشکیل دهند. در آزواسپرمی، ممکن است منی وجود داشته باشد اما اسپرم در آن دیده نمی‌شود. این وضعیت می‌تواند مادرزادی باشد یا در دوران نوجوانی یا بزرگ‌سالی ایجاد شود.

انواع آزواسپرمی

این بیماری به ۳ نوع اصلی تقسیم می‌شود:

1. پساتستی‌کولار (انسدادی): اسپرم تولید می‌شود اما به‌دلیل انسداد یا قطع ارتباط در مسیرهای تولیدمثل، به منی نمی‌رسد. این شایع‌ترین نوع است و حدود ۴۰٪ موارد آزواسپرمی را شامل می‌شود.

2. تستیکولار (غیرانسدادی): تولید اسپرم در بیضه‌ها کاهش یافته یا متوقف شده است. این وضعیت ناشی از اختلال یا آسیب به ساختار یا عملکرد بیضه‌هاست.

3. پره‌تستی‌کولار (غیرانسدادی): بیضه‌ها و مسیرهای تولیدمثل ظاهراً طبیعی هستند اما به‌دلیل کمبود هورمون یا اختلال هورمونی، تحریک لازم برای تولید اسپرم صورت نمی‌گیرد، مانند پس از شیمی‌درمانی.

این تقسیم‌بندی کمک می‌کند تا علت ناباروری مشخص و درمان آزواسپرمی انتخاب شود.

علائم ابتلا به بی نطفگی

علائم بی‌ نطفگی معمولاً به‌طور مستقیم مشخص نیست و بسیاری از مردان تا زمانی که در تلاش برای تولید مثل نباشند، متوجه آن نمی‌شوند. با‌این‌حال برخی افراد ممکن است نشانه‌هایی مرتبط با علت زمینه‌ای داشته باشند که عبارتند از:

• کاهش میل جنسی ناشی از اختلال هورمونی
• وجود تورم یا توده در بیضه‌ها
• عدم توانایی تولید مثل با وجود تلاش منظم
• نداشتن اسپرم در آزمایش منی

علل ابتلا به آزواسپرمی

علل ابتلا به این بیماری به ۲  گروه اصلی تقسیم می‌شوند: انسدادی و غیرانسدادی.

علل انسدادی (پساتستی‌کولار)

 ناشی از مسدود شدن مسیرهای انتقال اسپرم است. این انسداد معمولاً در اپیدیدیم، وازدفرانس یا مجرای انزالی رخ می‌دهد و مانع خروج اسپرم از بیضه‌ها می‌شود.

عوامل ایجادکننده شامل آسیب یا ضربه به بیضه، عفونت‌ها مانند اپیدیدیمیت، التهاب، جراحی‌های قبلی، واریکوسل، کیست‌ها، وازکتومی و برخی جهش‌های ژنتیکی مانند فیبروز کیستیک هستند.

علل غیرانسدادی (تستی‌کولار و پره‌تستی‌کولار)

در این نوع، تولید اسپرم در بیضه‌ها کاهش یافته یا متوقف شده است و هیچ انسدادی وجود ندارد. علل آن شامل اختلالات ژنتیکی مثل سندرم کلاینفلتر یا حذف کروموزوم Y، اختلالات هورمونی، واریکوسل و داروها است. همچنین درمان‌های پزشکی سرطان پروستات مانند شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی، التهاب بیضه‌ها (اورکیت)، نداشتن بیضه یا نزول نیافتن آن‌ها می‌تواند سبب گردد. سبک زندگی ناسالم مانند مصرف مواد مخدر و الکل یا استفاده مکرر از سونا و جکوزی نیز از سایر علل است.

عوارض و خطرات آزواسپرمی

این بیماری به‌طور مستقیم جان فرد را تهدید نمی‌کند، اما عوارض و خطرات قابل توجهی دارد که بیشتر مرتبط با ناباروری و سلامت روان هستند.

• ناباروری: شایع‌ترین و مهم‌ترین پیامد آن، ناتوانی در باروری طبیعی است.
• مشکلات روانی و اجتماعی: احساس ناکامی، اضطراب، افسردگی و فشارهای روانی در روابط زناشویی شایع است.
• اختلالات هورمونی و سلامت عمومی: در مواردی که علت اختلال هورمونی یا بیماری زمینه‌ای باشد، کمبود تستوسترون می‌تواند باعث کاهش میل جنسی، کاهش توده عضلانی، ضعف استخوان‌ها و مشکلات متابولیک شود.
• ریسک بیماری‌های ژنتیکی برای فرزندان: درصورتی‌که این عارضه ناشی از اختلال ژنتیکی باشد، برخی روش‌های درمان باروری ممکن است خطر انتقال ژنتیکی به نسل بعد را داشته باشند.

روش‌های تشخیص بی‌نطفگی

تشخیص بی ‌نطفگی در بهترین کلینیک های اورولوژی تهران با آنالیز حداقل ۲ نمونه منی آغاز می‌شود.

پزشک ممکن است آزمایش خون برای اندازه‌گیری هورمون‌ها مانند تستوسترون و FSH، آزمایش ژنتیک و تصویربرداری از ناحیه تناسلی با سونوگرافی یا اشعه ایکس را توصیه کند.

در موارد مشکوک به مشکل هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز، ام آر آی مغز نیز انجام می‌شود. نمونه‌برداری از بیضه (بیوپسی) امروزه کمتر انجام می‌شود و معمولاً فقط در جراحی استخراج اسپرم میکروسکوپی به کار می‌رود.

چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به آزواسپرمی هستند؟

به طور کلی افراد زیر در معرض ابتلا به این بیماری هستند:

• افرادی با اختلالات ژنتیکی
• آسیب یا جراحی ناحیه تناسلی
• دریافت شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی
• افراد دارای اختلالات هورمونی که تولید اسپرم را کاهش می‌دهد.
• افراد دارای بیماری‌هایی چون واریکوسل، اورکیت و مواردی از این قبیل
• کسانی که سبک زندگی ناسالم، مانند مصرف مواد مخدر دارند.
• افرادی که عمل وازکتومی انجام داده‌اند.
• کسانی که به سبب شرایط کار یا زندگی مدت طولانی در معرض گرما قرار می‌گیرند.

آیا می‌توان از بی نطفگی پیشگیری کرد؟

بی ‌نطفگی پیشگیری کامل ندارد، به‌ویژه اگر علت آن ژنتیکی باشد. با‌این‌حال، در موارد غیرژنتیکی می‌توان با رعایت چند نکته احتمال ابتلا را کاهش داد:

• محافظت از اندام‌های تناسلی در فعالیت‌های پرخطر
• خودداری از قرارگیری در معرض پرتوهای رادیواکتیو
• اجتناب از گرمای طولانی و شدید بیضه‌ها (سونا یا جکوزی)
• داشتن سبک زندگی سالم

درمان بیماری آزواسپرمی

درمان به‌علت آن بستگی دارد. انتخاب درمان به نوع بیماری، وضعیت جسمی و اهداف خانواده بستگی دارد و گاهی ترکیبی از چند روش زیر بهترین نتیجه را می‌دهد:

جراحی

بازکردن انسداد مسیرهای اسپرم یا بازسازی مجاری که جریان اسپرم را مسدود کرده‌اند (برای نوع انسدادی).

درمان هورمونی

اصلاح اختلالات هورمونی که تولید اسپرم را کاهش داده‌اند. این نوع درمان برای آزواسپرمی غیرانسدادی کاربرد دارد و می‌تواند شامل تجویز هورمون باشد.

استخراج اسپرم

برداشتن مستقیم اسپرم از بیضه یا اپیدیدیم با سوزن یا جراحی میکروسکوپی برای استفاده در روش‌های کمک‌باروری مانند IVF یا ICSI.

تغییر سبک زندگی و حذف عوامل آسیب‌رسان

حذف داروهای مضر، مواد مخدر یا اصلاح سبک زندگی ناسالم که تولید اسپرم را کاهش می‌دهند از دیگر روش‌های درمان است.

آیا آزواسپرمی سبب ناباروری کامل می‌شود؟

مشکل بی نطفگی لزوماً به‌معنای ناباروری کامل نیست، اما توانایی بارداری طبیعی را کاهش می‌دهد. در موارد انسدادی (انسداد مسیر اسپرم) ممکن است با درمان یا جراحی، اسپرم دوباره به مسیر طبیعی خود برسد و امکان باروری طبیعی فراهم شود.

در موارد غیرانسدادی، معمولاً بارداری طبیعی دشوار است و روش‌های کمک‌باروری مانند بازیابی اسپرم از بیضه‌ها و IVF یا ICSI لازم است.