کم‌ کاری غدد جنسی یکی از اختلال‌هایی است که می‌تواند بر سلامت جسمی، روانی و باروری افراد تأثیر قابل‌توجهی بگذارد.

بسیاری از افراد بدون آگاهی از وجود این مشکل، سال‌ها با علائم آن زندگی می‌کنند و تغییرات ناشی از این عارضه را به دلایل دیگری نسبت می‌دهند. شناخت به‌موقع نشانه‌ها و مراجعه به پزشک متخصص، نقش مهمی در تشخیص و درمان مؤثر هیپوگنادیسم دارد.

کم کاری غدد جنسی یا بیماری هیپوگنادیسم چیست؟

کم‌ کاری غدد جنسی یا هیپوگنادیسم بیماری است که در آن بدن قادر به تولید کافی هورمون‌های جنسی (مانند تستوسترون در مردان یا استروژن در زنان) یا سلول‌های جنسی (اسپرم یا تخمک) نیست.

این اختلال می‌تواند به‌صورت اولیه، یعنی ناشی از عملکرد ناکافی خود غدد جنسی باشد. همچنین می‌تواند ثانویه باشد که در آن مغز (هیپوتالاموس یا هیپوفیز) در ارسال پیام‌های هورمونی دچار اختلال می‌شوند.

کم‌ کاری غدد جنسی ممکن است در بدو تولد وجود داشته باشد یا بعدها در زندگی بروز کند. این بیماری می‌تواند بر باروری، رشد جسمی و سلامت استخوان‌ها تأثیر بگذارد.

انواع بیماری هیپوگنادیسم

به‌طور کلی، 2 نوع اصلی از این نوع بیماری وجود دارد:

۱. هیپوگنادیسم اولیه

در این نوع، خودِ غده جنسی (بیضه یا تخمدان) دچار اختلال است و نمی‌تواند به‌درستی به تحریک هورمون‌های هیپوفیزی پاسخ دهد. در نتیجه سطح تستوسترون (در مردان) یا استروژن (در زنان) پایین می‌آید، اما سطح LH و FSH (هورمون‌هایی که توسط هیپوفیز ساخته می‌شوند) به دلیل تلاش هیپوفیز برای تحریک غده جنسی بالا می‌رود.

۲. هیپوگنادیسم ثانویه

در این نوع، مشکل در هیپوتالاموس یا هیپوفیز است؛ یعنی مغز به‌طور کافی هورمون‌های GnRH (از هیپوتالاموس) یا LH و FSH (از هیپوفیز) را تولید نمی‌کند. در نتیجه، غده جنسی تحریک نمی‌شود و تولید هورمون جنسی کاهش می‌یابد. در این حالت، LH و FSH پایین یا نرمال هستند.

علائم کم کاری غدد جنسی

علائم بیماری هیپوگنادیسیم در مردان و زنان متفاوت است. در ادامه علائم را بررسی می‌کنیم.

علائم در مردان

علائم کم‌ کاری غدد جنسی در مردان بسته به زمان بروز بیماری (پیش از تولد، دوران بلوغ یا بزرگ‌سالی) متفاوت است و به طور کلی به صورت زیر است:

• کاهش میل جنسی
• اختلال در نعوظ
• ناباروری
• کاهش حجم عضلات
• رشد بیش‌ازحد چربی بدن
• کاهش موی صورت و بدن
• بزرگ‌شدن غیرطبیعی پستان‌ها (ژینکوماستی)
• همچنین ممکن است فرد دچار خستگی مزمن، افسردگی، کاهش تمرکز و گرگرفتگی شود.
• در موارد شدید، تحلیل استخوان‌ها و افزایش خطر پوکی استخوان نیز مشاهده می‌شود.

علائم در در زنان

در زنان، این بیماری معمولاً با علائم زیر همراه است:

• نامنظم‌شدن یا قطع قاعدگی
• کاهش میل جنسی
• خشکی واژن
• گرگرفتگی
• نوسانات خلقی
• کاهش انرژی
• در دختران نوجوان، ممکن است رشد پستان‌ها یا شروع قاعدگی به تأخیر بیفتد.
• اگر بیماری پس از بلوغ ایجاد شود، علائم بیشتر شامل تغییرات خلقی، کاهش تراکم استخوان و افزایش خطر ناباروری است.

علل ابتلا به هیپوگنادیسم

همان‌طور که ذکر شد، این بیماری به 2 نوع اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود که علل ابتلا به هرکدام متفاوت از دیگری است.

علل ابتلا به نوع اولیه شامل موارد زیر است:

• اختلالات ژنتیکی مانند سندرم کلاین‌فلتر در مردان و ترنر در زنان
• نداشتن بیضه به شکل مادرزادی یا پایین‌نیامدن بیضه‌ها
• عفونت یا التهاب بیضه‌ها (مانند اوریون)
• آسیب یا جراحی در ناحیه تناسلی
• شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی
• مصرف استروئیدهای آنابولیک یا برخی داروهای ضدسرطان

علل ابتلا به نوع ثانویه شامل موارد زیر است:

• تومورهای هیپوفیز یا هیپوتالاموس
• سندرم کالمن (اختلال ژنتیکی همراه با کاهش حس بویایی)
• هموکروماتوز (تجمع آهن در بدن)
• چاقی، دیابت نوع ۲ و نارسایی کلیه یا کبد
• آسیب‌های مغزی یا جراحی در ناحیه جمجمه
• مصرف الکل، مواد مخدر یا برخی داروهای روان‌پزشکی و هورمونی

افزون بر این، افزایش سن نیز می‌تواند به کاهش تدریجی عملکرد محور هیپوتالاموس–هیپوفیز–غدد جنسی منجر شود و زمینه‌ساز هیپوگنادیسم دیررس در مردان گردد.

چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به کم کاری غدد جنسی هستند؟

عوامل خطر هیپوگنادیسم عبارتند از:

• افزایش سن
• چاقی، تغذیه نامناسب یا سوءتغذیه
• آپنه انسدادی خواب
• ابتلا به HIV/AIDS
• سابقه شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی
• سابقه خانوادگی اختلالات غدد جنسی یا سندرم‌های ارثی مانند کلاین‌فلتر و کالمن خطر بروز بیماری را افزایش می‌دهد.

 وجود این فاکتورها احتمال کاهش عملکرد غدد جنسی را بالا برده و نیاز به پیگیری پزشکی دقیق‌تر را ضروری می‌کند.

عوارض و خطرات بیماری هیپوگنادیسم

عوارض و خطرات بسته به زمان بروز آن (در دوران جنینی، بلوغ یا بزرگ‌سالی) متفاوت است. اگر این بیماری درمان نشود، ممکن است پیامدهای متعددی ایجاد کند.

در مردان، عوارض شامل ناتوانی جنسی (اختلال نعوظ)، کاهش میل جنسی، ناباروری، کاهش توده و قدرت عضلانی، پوکی استخوان و در مواردی رشد غیرطبیعی پستان‌ها است.

در زنان، هیپوگنادیسم می‌تواند سبب ناباروری، گرگرفتگی، خشکی واژن، تحریک‌پذیری عصبی و افزایش خطر پوکی استخوان و بیماری قلبی شود.

روش‌های تشخیص هیپوگنادیسم

روش‌های تشخیص شامل مراحل مختلفی است که به سن، جنس و مرحله بلوغ بیمار بستگی دارد. در ادامه این روش‌ها را بررسی می‌کنیم.

معاینه بالینی

پزشک رشد جنسی فرد را بررسی می‌کند، از جمله اندازه بیضه‌ها، موهای ناحیه تناسلی و توده عضلانی. همچنین علائم کمبود هورمون مانند کاهش میل جنسی یا ژینکوماستی را ارزیابی می‌کند.

آزمایش خون

سطح تستوسترون در مردان و استرادیول در زنان معمولاً صبح بین ۸ تا ۱۰ اندازه‌گیری می‌شود و آزمایش ممکن است در دو روز مختلف تکرار شود. همچنین FSH، LH، پرولاکتین و عملکرد تیروئید بررسی می‌شوند و در صورت نیاز آزمایش‌های ویژه‌تری مانند آنتی‌بادی‌های تخمدان، ACTH stimulation و LHRH stimulation انجام می‌گیرد.

بررسی‌های اختصاصی

آنالیز اسپرم در مردان، بیوپسی بیضه یا پاسخ تستوسترون به hCG، تصویربرداری هیپوفیز و آزمایش‌های ژنتیکی مانند کایروتایپ برای تشخیص اختلالات ارثی ممکن است لازم باشد.

آیا می‌توان از ابتلا به بیماری کم کاری غدد جنسی پیشگیری کرد؟

هیپوگنادیسمِ ناشی از عوامل ژنتیکی یا آسیب به غدد جنسی و محور هیپوتالاموس ‌هیپوفیز، اغلب قابل پیشگیری نیست. اما رعایت سبک زندگی سالم می‌تواند سطح هورمون‌های جنسی را حفظ و خطر ابتلا را کاهش دهد.

حفظ وزن مناسب، داشتن رژیم غذایی متعادل و مغذی، انجام ورزش منظم و اجتناب از مصرف الکل و مواد مخدر از جمله اقدامات مؤثر هستند.

همچنین، در افرادی که تحت درمان‌های پرخطر مانند شیمی‌درمانی قرار دارند، مشاوره پزشکی برای محافظت از عملکرد غدد جنسی توصیه می‌شود.

روش‌های درمان بیماری هیپوگنادیسم

روش‌های درمان بیماری هیپوگنادیسیم به نوع و شدت بیماری و همچنین هدف درمان (تسکین علائم یا بازیابی باروری) بستگی دارد و به شرح زیر است:

جایگزینی هورمون‌های جنسی

در مردان، درمان جایگزینی تستوسترون برای افزایش سطح هورمون و بهبود علائمی مانند کاهش میل جنسی، کاهش انرژی، کاهش توده عضلانی و پوکی استخوان استفاده می‌شود. در هنگام درمان جایگزینی تستوسترون، پایش سلامت پروستات و غربالگری سرطان پروستات اهمیت ویژه‌ای دارد.

در زنان، استروژن و پروژسترون برای جبران کمبود هورمونی به‌صورت قرص یا پچ پوستی تجویز می‌شود.

درمان جایگزینی با داروهای تحریک‌کننده غدد

در مواردی که هدف بازیابی باروری باشد، هورمون‌های تحریک‌کننده تخمدان یا بیضه (LH و FSH) و در برخی بیماران هورمون آزادکننده برای تحریک تولید اسپرم یا تخمک استفاده می‌شود.

درمان حمایتی و سبک زندگی

حفظ وزن مناسب، تغذیه سالم و ورزش می‌تواند به بهبود علائم بیماری هیپوگنادیسم و کاهش عوارض بیماری کمک کند.

درمان اختصاصی نوجوانان

در پسران با تاخیر بلوغ، دوره کوتاه‌مدت جایگزینی تستوسترون می‌تواند بلوغ جنسی را آغاز کرده و رشد عضلانی و صفات ثانویه جنسی را تحریک کند.

به دلیل عوارض شدید این بیماری و تاثیر روش‌های درمان برروی باروری افراد، پیشنهاد می‌کنیم برای تشخیص و درمان این بیماری به بهترین کلینیک‌های اورولوژی تهران مراجعه کنید.