گاهی ممکن است خستگی، رنگ‌پریدگی یا تپش قلب را به حساب بی‌خوابی و استرس بگذاریم، اما حقیقت این است که ممکن است دلیل آنها کم خونی باشد. این بیماری اغلب بی‌صدا آغاز می‌شود، اما می‌تواند بر عملکرد مغز، قلب و حتی خلق‌وخو اثر بگذارد.

در این ادامه به توضیح علت و انواع این بیماری می‌پردازیم. اینکه چطور عوارضش را تشخیص دهیم و مهم‌تر از همه، چگونه درمان مؤثری برای آن پیدا کنیم.

کم‌ خونی چیست؟

کم خونی یا آنمی یک بیماری خونی است که براساس کم بودن تعداد گلبول‌های قرمز یا میزان هموگلوبین داخل آنها ایجاد می‌شود. هموگلوبین همان پروتئینی است که اکسیژن را از ریه‌ها به بافت‌های بدن می‌رساند. وقتی مقدار آن کاهش پیدا کند، بدن نمی‌تواند اکسیژن کافی به اندام‌ها برساند و در نتیجه فرد دچار ضعف، خستگی یا تنگی نفس می‌شود.

کم‌خونی ممکن است موقتی یا مزمن باشد و دلایل مختلفی داشته باشد. شدت آن هم از نوع خفیف و تقریباً بی‌علامت تا موارد شدید و خطرناک متغیر است. در بسیاری از افراد، این بیماری در ابتدا خاموش و بی‌سروصدا پیش می‌رود و تنها با آزمایش خون آشکار می‌شود.

علائم کم‌ خونی

نشانه‌های کم ‌خونی بسته به علت و شدت آن متفاوت است. برخی از مهم‌ترین علائم عبارتند از:

• بیشتر افراد دچار احساس خستگی مداوم و کاهش توان جسمی می‌شوند.
• رنگ‌پریدگی پوست یا زردی چهره
• سرگیجه
• تنگی نفس
• سردی دست و پا
• تپش قلب نامنظم
• سردرد
• در موارد شدیدتر ممکن است درد قفسه سینه یا حتی غش هم دیده شود.

برخی بیماری‌ها مانند نارسایی کلیه یا التهاب مزمن، علائم کم‌خونی را می‌پوشانند. در این موارد کمخونی فقط از طریق آزمایش خون مشخص می‌شود.

اگر مدتی است بی‌دلیل احساس ضعف یا تنگی نفس دارید، مراجعه به پزشک برای بررسی سطح هموگلوبین و ذخایر آهن می‌تواند مانع از پیشرفت عارضه شود.

انواع کم‌ خونی

کم‌ خونی انواع مختلفی دارد که بر اساس علت و نحوه تأثیر بر تولید گلبول‌های قرمز طبقه‌بندی می‌شود:

• کم‌خونی فقر آهن: شایع‌ترین نوع کم‌خونی که به دلیل کاهش آهن در بدن رخ می‌دهد و معمولاً در اثر خون‌ریزی یا تغذیه نامناسب ایجاد می‌شود.
• کم‌ خونی مگالوبلاستیک: این بیماری ناشی از کمبود ویتامین B12 یا اسیدفولیک است. در این نوع، گلبول‌های قرمز بزرگ هستند، اما کارایی آنها کاهش می‌یابد.
• کم‌خونی همولیتیک: زمانی رخ می‌دهد که گلبول‌های قرمز قبل از موعد طبیعی، تخریب می‌شوند.
• کم‌خونی آپلاستیک: ناشی از ناتوانی مغز استخوان در تولید سلول‌های خونی است.
• کم خونی داسی شکل: یک بیماری ژنتیکی است که باعث تغییر شکل گلبول‌های قرمز و کاهش توانایی آن‌ها در حمل اکسیژن می‌شود.
• کم خونی پرنیشیوز: یک بیماری خود ایمنی است و زمانی اتفاق می‌افتد که بدن نتواند ویتامین B12 موجود در غذا را جذب کند.

خطرات کم‌خونی

در نگاه اول، کم‌ خونی شاید فقط باعث خستگی شود، اما ادامه‌دار بودن آن می‌تواند سلامت اندام‌های حیاتی را تهدید کند. که شمل موارد زیر است:

• قلب برای جبران کمبود اکسیژن مجبور می‌شود سریع‌تر کار کند و این وضعیت ممکن است به نارسایی قلبی یا آریتمی منجر شود.
• در زنان باردار، این بیماری شدید خطر زایمان زودرس یا وزن پایین نوزاد را افزایش می‌دهد.
• در موارد مزمن، آسیب به اندام‌ها، اختلال در تمرکز و کاهش کیفیت زندگی کاملاً محتمل است.
• برخی انواع ارثی مانند کم‌خونی داسی‌شکل یا تالاسمی نیز می‌توانند منجر به بحران‌های دردناک و تهدیدکننده‌ حیات شوند.

تشخیص زودهنگام و درمان مناسب، مهم‌ترین راه پیشگیری از این پیامدها است.

دلایل ابتلا به کم‌خونی

همان‌طور که دیدیم، کم‌ خونی زمانی ایجاد می‌شود که بدن نتواند گلبول قرمز یا هموگلوبین کافی بسازد، یا سرعت تخریب آن‌ها بیشتر از تولیدشان باشد.

شایع‌ترین علت این بیماری، کمبود آهن است که معمولاً از تغذیه نامناسب، خون‌ریزی‌های طولانی، یا دوران بارداری ناشی می‌شود. کمبود ویتامین B12 و فولات نیز می‌تواند تولید گلبول‌های قرمز را مختل کند.

برخی بیماری‌ها مثل نارسایی کلیه، سرطان یا التهاب مزمن مانع استفاده درست از آهن شده و در نتیجه سبب کمخونی می‌شود.

در موارد نادر، مشکلات مغز استخوان، تماس با مواد سمی یا مصرف بعضی داروها هم باعث کاهش تولید خون می‌شود. بخشی از انواع کم‌ خونی نیز ارثی است؛ مثل تالاسمی و کم‌خونی داسی‌شکل که در آن‌ها ساختار هموگلوبین از ابتدا غیرطبیعی است.

علاوه بر موارد بالا، خونریزی داخلی، مانند خونریزی در مدفوع یا خونریزی معده هم می‌تواند سبب کمخونی گردد.

راه‌های تشخیص آنمی

تشخیص کم‌ خونی معمولاً با آزمایش خون در بهترین آزمایشگاههای تهران و سایر شهرها انجام می‌شود. پزشک ابتدا علائم بیمار مانند خستگی، رنگ‌پریدگی یا تنگی نفس را بررسی می‌کند و سپس برای تأیید، آزمایش CBC (شمارش کامل سلول‌های خونی) تجویز می‌کند تا تعداد گلبول‌های قرمز و میزان هموگلوبین مشخص شود.

در صورت لزوم، آزمایش‌های تکمیلی مثل اندازه‌گیری فریتین، سطح آهن، ویتامین B12 و فولات یا بررسی شکل گلبول‌ها زیر میکروسکوپ انجام می‌شود.

گاهی هم تست‌های خاص‌تری مثل رتیکولوسیت کانت (شمارش تعداد سلول‌های قرمز نابالغ) یا اسمیر محیطی به‌کار می‌رود تا عملکرد مغز استخوان و یا ابتلا به سرطان خون ارزیابی شود.

آیا می‌توان از ابتلا به کم‌خونی جلوگیری کرد؟

برخی از انواع کم‌ خونی، به‌ویژه نوع فقر آهن و کمبود ویتامین، با تغذیه درست قابل پیشگیری‌اند. مصرف غذاهای غنی از آهن مانند گوشت قرمز، عدس، لوبیا و سبزیجات سبز تیره، در کنار منابع ویتامین B12 و فولات (تخم‌مرغ، لبنیات، غلات غنی‌شده و مرکبات) می‌تواند خطر ابتلا را کاهش دهد. توجه داشته باشید ویتامین C نیز جذب آهن را بهتر می‌کند بنابراین مصرف آن را در برنامه غذایی خود قرار دهید.

برخی انواع کم‌خونی، مانند تالاسمی یا کمخونی داسی‌شکل، ارثی هستند و قابل پیشگیری نیستند، اما آگاهی از سابقه خانوادگی و مشاوره ژنتیک پیش از بارداری می‌تواند از بروز موارد شدید جلوگیری کند.

روش‌های درمان کم‌خونی

درمان سریع کم خونی بسته به علت آن متفاوت است. در ادامه انواع این درمان‌ها را با توجه به علت معرفی می‌کنیم.

• مکمل‌های تغذیه‌ای: مصرف آهن، فولات یا ویتامین B12 در کم‌خونی‌های ناشی از کمبود مواد مغذی مانند کمخونی فقر آهن، مگالوبلاستیک و پرنیشیوز ضروری است.
• درمان بیماری زمینه‌ای: در کم‌خونی ناشی از بیماری‌های مزمن یا التهاب، ابتدا بیماری اصلی درمان می‌شود.
• انتقال خون یا پیوند مغز استخوان: در کم ‌خونی آپلاستیک یا تالاسمی شدید برای جبران کمبود سلول‌های خونی، معمولا نیاز به تزریق خون به بیمار و یا حتی پیوند مغز استخوان است.
• داروهای محرک مغز استخوان: در موارد خاص، داروهایی مشخصی برای افزایش تولید گلبول‌های قرمز تجویز می‌گردد.
• درمان خون‌ریزی داخلی: در صورتی که علت این بیماری وجود خون‌ریزی مزمن داخلی باشد، جراحی و متوقف کردن خونریزی برای درمان ضروری است.

خوراکی‌های مفید برای پیشگیری و درمان سریع کم خونی

تغذیه نقش بسیار مهمی در پیشگیری و درمان آنمی، به‌ویژه نوع فقر آهن و انواع ناشی از کمبود ویتامین‌ها دارد. برخی از مواد غذایی مفید در پیشگیری و درمان این بیماری عبارتند از:

• مواد غذایی غنی از آهن مثل گوشت قرمز، جگر، مرغ و ماهی به تولید هموگلوبین کمک می‌کنند.
• منابع گیاهی آهن نیز شامل عدس، لوبیا، نخود، اسفناج و سایر سبزیجات برگ سبز البته لازم به ذکر است که جذب آهن گیاهی کمتر از حیوانی است و بهتر است همراه با ویتامین C مصرف شود تا جذب آن افزایش یابد.
• فلفل دلمه‌ای، پرتقال یا گوجه‌فرنگی منابع خوبی از ویتامین C هستند که می‌توان آنها را همراه با منابع گیاهی آهن استفاده کرد. ویتامین C در میوه‌هایی مانند مرکبات، کیوی و توت‌فرنگی، نه‌تنها به سلامت عمومی بدن کمک می‌کند، بلکه جذب آهن را بهبود می‌بخشد.
• برای پیشگیری از کم‌ خونی ناشی از کمبود ویتامین، مصرف غذاهای حاوی ویتامین B12 مانند تخم‌مرغ، لبنیات و گوشت ضروری است.
• اسیدفولیک یا ویتامین B9 نیز در سبزیجات برگ سبز، نخود، لوبیا، بادام زمینی و غلات غنی‌شده یافت می‌شود و به تولید سالم گلبول‌های قرمز کمک می‌کند.

رعایت رژیم متنوع و غنی از این مواد مغذی، می‌تواند از کم‌ خونی پیشگیری کرده یا شدت آن را کاهش دهد و سلامت خون و انرژی بدن را حفظ کند.