خواب، زمانی برای بازسازی ذهن و بدن است؛ اما گاهی این نظم طبیعی از مسیر خود خارج می‌شود. وقتی ساعت درونی بدن با زمان واقعی شب و روز هماهنگ نباشد، اختلال ریتم شبانه روزی خواب رخ می‌دهد.

در این حالت حتی اگر ساعت‌ها در رخت‌خواب بوده باشیم، احساس خستگی، بی‌حوصلگی و کاهش تمرکز به سراغمان می‌آید. این بی‌نظمی می‌تواند زندگی روزمره، عملکرد شغلی و حال روحی را تحت‌تأثیر قرار دهد.

 در ادامه، درباره دلایل اختلال ریتم شبانه روزی خواب، نشانه‌های آن و روش‌هایی صحبت می‌کنیم که می‌توانند به بازگرداندن تعادل خواب کمک کنند.

اختلال ریتم شبانه روزی خواب چیست؟

اختلال ریتم شبانه‌ روزی خواب یا اختلال ریتم سیرکادین (Circadian Rhythm  Disorders) به حالتی گفته می‌شود که در آن چرخه طبیعی خواب و بیداری بدن از نظم معمول خود خارج می‌شود. این اختلال بر زمان خوابیدن، کیفیت خواب و عملکرد فرد در هنگام بیداری تأثیر می‌گذارد.

ریتم شبانه‌ روزی که از واژه لاتین circadian به‌معنای دورِ روز گرفته شده است. در افراد مبتلا به این نوع از اختلال خواب، این ساعت به‌درستی عمل نمی‌کند و هماهنگی بدن با شب و روز از بین می‌رود.

از انواع این اختلال می‌توان به جت لگ، اختلال خواب شیفت کاری، فاز خواب تأخیری یا پیش‌ رس و ریتم خواب نامنظم اشاره کرد.

علل بروز اختلال ریتم سیرکادین

علت‌های بروز اختلال ریتم سیرکادین متنوع‌ هستند و معمولاً به اختلال در عملکرد ساعت درونی بدن مربوط می‌شوند. ساعتی که در بخشی از مغز به نام هیپوتالاموس و در خوشه‌ای از سلول‌ها به نام هسته سوپراکیاسماتیک (SCN) قرار دارد. سایر دلایل عبارتند از:

• آسیب به مغز
• بیماری‌های تحلیل‌برنده عصبی
• عفونت‌های مغزی
• ضربه‌های شدید
• اختلال بینایی نیز یکی از عوامل مهم است، زیرا SCN مستقیماً با چشم‌ها در ارتباط است و نور روز برای تنظیم ریتم بدن حیاتی است.
• سفرهای هوایی بین‌منطقه‌ای
• کار در شیفت‌های شبانه
• تغییرات ژنتیکی
• سن اشاره کرد

علائم اختلال ریتم شبانه روزی خواب

علائم اختلال ریتم شبانه‌ روزی خواب معمولاً به شرح ذیل است:

• بی‌نظمی در چرخه خواب و بیداری و تاثیر بر کیفیت خواب و عملکرد روزانه فرد.
• افراد مبتلا ممکن است در به‌خواب‌رفتن یا بیدارماندن دچار مشکل شوند، زودتر یا دیرتر از زمان دل‌خواه بیدار شوند و حتی پس از خواب، احساس خستگی مداوم داشته باشند.
• خواب‌آلودگی شدید در طول روز و نیاز مکرر به چرت روزانه
• بی‌خوابی شبانه

تمامی موارد ذکر شده در بالا می‌توانند باعث کاهش تمرکز، افت حافظه کوتاه‌مدت، تحریک‌پذیری، افسردگی، استرس و اختلال در عملکرد شغلی یا تحصیلی شوند. در برخی موارد، مشکلات گوارشی نیز بروز می‌کند.

مشکلات و خطرات برای مبتلایان به اختلال ریتم سیرکادین

مشکلات و خطرات ناشی از اختلال ریتم سیرکادین می‌تواند از خفیف تا بسیار جدی متغیر باشد. این اختلال گاهی تنها باعث خستگی و کاهش تمرکز می‌شود، اما در موارد شدید، می‌تواند عملکرد شغلی و تحصیلی فرد را به‌طور قابل‌توجهی مختل کند.

بی‌نظمی در خواب ممکن است به بروز بی‌خوابی مزمن یا سایر اختلال‌های خواب منجر شود. برخی افراد برای جبران کم‌خوابی یا تسریع خواب به مصرف داروهای آرام‌بخش، الکل یا مواد محرک روی می‌آورند که خطر وابستگی و سوءمصرف را افزایش می‌دهد.

علاوه‌بر این، خواب‌آلودگی در طول روز احتمال بروز حوادث رانندگی، خطاهای کاری و آسیب‌های فیزیکی را بالا می‌برد.

تشخیص اختلال ریتم شبانه روزی خواب

تشخیص اختلال ریتم شبانه‌ روزی خواب معمولاً با بررسی دقیق الگوی خواب، شرایط جسمی و سبک زندگی فرد انجام می‌شود و ترکیبی از روش‌های بالینی و ابزارهای سنجش عینی را در بر می‌گیرد. در ادامه هرکدام از این روش‌ها را معرفی می‌کنیم.

مصاحبه و پرسش‌نامه‌ها

پزشک با طرح پرسش‌هایی درباره علائم، عادات خواب، شرایط کاری و تغییرات روزمره، اطلاعات اولیه را جمع‌آوری می‌کند. پرسش‌نامه‌هایی مانندMorningness-Eveningness Questionnaire  (MEQ) برای سنجش تمایل فرد به خواب در ساعات صبح یا شب استفاده می‌شود.

معاینه جسمی و عصبی

این ارزیابی‌ها برای شناسایی بیماری‌های مغزی، عصبی یا هورمونی انجام می‌شوند که ممکن است در برهم‌خوردن ریتم خواب نقش داشته باشند.

آزمایش‌های آزمایشگاهی

نمونه‌های بزاق، خون یا ادرار برای بررسی سطح هورمون‌ها، به‌ویژه ملاتونین، مورد استفاده قرار می‌گیرند. روش DLMO (آغاز ترشح ملاتونین در نور کم) یکی از مهم‌ترین آزمون‌ها برای تعیین فاز شبانه‌ روزی است.

ثبت خواب و اکتوگرافی (Actigraphy)

فرد به‌مدت 7 الی 14 روز الگوی خواب و بیداری خود را در دفترچه‌ای ثبت می‌کند. هم‌زمان دستگاهی شبیه ساعت مچی روی دست بسته می‌شود تا حرکات بدن و چرخه خواب به‌صورت عینی ثبت شود.

تصویربرداری مغزی و آزمون‌های تکمیلی

در صورت لزوم از ام آر آی یا سی تی اسکن برای بررسی ساختارهای مغزی و از آزمون‌های پلی‌سومنوگرافی جهت ارزیابی دقیق کیفیت خواب استفاده می‌شود.

روش‌های درمانی اختلال ریتم شبانه روزی خواب چیست؟

روش‌های درمانی اختلال ریتم شبانه‌ روزی خواب بسته به نوع اختلال و شرایط فرد متفاوت است، اما معمولاً ترکیبی از چند رویکرد زیر به کار می‌رود:

• تنظیم نور محیط: قرارگرفتن در معرض نور روشن در ساعات صبح و نور کم در شب به هماهنگی ساعت درونی بدن کمک می‌کند. نور آبی (مثل نور صفحه‌نمایش موبایل) باید قبل از خواب محدود شود، و در شب بهتر است از نورهای گرم و زرد استفاده شود.
• مصرف ملاتونین و داروهای مشابه: مکمل ملاتونین یا داروهایی تجویزی پزشک می‌توانند چرخه خواب را تنظیم کنند. مصرف آن‌ها باید تحت نظر پزشک انجام شود.
• اصلاح عادات خواب (بهداشت خواب): داشتن برنامه خواب منظم، اجتناب از نور و صفحه‌نمایش‌ پیش از خواب، نخوردن وعده سنگین یا نوشیدنی‌های محرک در شب و استفاده از اتاق خواب، فقط برای استراحت، از اصول اصلی این روش است.
• تغییر تدریجی زمان خواب: جابه‌جاکردن ساعت خواب و بیداری به‌صورت مرحله‌ای، به بدن کمک می‌کند تا به ریتم جدید سازگار شود، مخصوصاً در کارمندان شیفتی یا مسافران بین‌المللی.

برای تشخیص و درمان اختلال ریتم شبانه روزی خواب به کجا مراجعه کنیم؟

برای تشخیص و درمان اختلال ریتم شبانه‌ روزی خواب، بهترین گزینه مراجعه به بهترین کلینیک‌های خواب تهران یا پزشک متخصص اختلالات خواب است.

این مراکز معمولاً زیر نظر متخصص مغز و اعصاب، روان‌پزشک یا پزشک فوق‌تخصص طب خواب فعالیت می‌کنند. در چنین کلینیک‌هایی، ارزیابی‌ها با استفاده از مصاحبه بالینی، ثبت خواب، اکتوگرافی و در صورت نیاز آزمایش‌های هورمونی انجام می‌شود.