سرطان خون: علل، علائم و درمان

خون نقش حیاتی در حفظ حیات دارد و از 3 نوع اصلی سلول تشکیل شده است؛ گلبول‌های قرمز که اکسیژن را به بافت‌ها می‌رسانند، گلبول‌های سفید که وظیفه مقابله با عفونت را دارند و پلاکت‌ها که در فرآیند لخته‌شدن خون نقش دارند. این سلول‌ها در مغز استخوان تولید می‌شوند. سرطان خون زمانی شکل می‌گیرد که فرآیند طبیعی تولید این سلول‌های خونی دچار اختلال شود.

اگرچه این نوع سرطان انواع مختلفی دارد، اما در ایران وقتی از سرطان خون صحبت می‌شود اغلب منظور لوسمی است؛ نوعی سرطان شایع که مستقیما گلبول‌های سفید را درگیر می‌کند.

سرطان خون چیست؟

سرطان خون به گروهی از بیماری‌ها گفته می‌شود که درآن ساخت سلول‌های خونی در مغز استخوان دچار اختلال می‌شود.

در این وضعیت مغز استخوان به تولید سلول‌های خونی غیرطبیعی و کنترل شده می‌پردازد که این موارد جای سلول‌های سالم را می‌گیرد و باعث کاهش گلبول قرمز، سفید و پلاکت خون می‌شوند.

در نتیجه این بیماری بدن دچار کم خونی، ضعف سیستم ایمنی و مشکلات لخته‌شدن می‌گردد. علاوه‌بر این، سلول‌های سرطان خون می‌توانند به اندام‌هایی مانند طحال، کبد، غدد لنفاوی و کلیه‌ها گسترش یابند، بدون اینکه توده قابل مشاهده‌ای ایجاد کنند.

انواع سرطان خون

همان‌طور که ذکر شد، در تقسیم‌بندی پزشکی سرطان‌های خون فقط به لوسمی محدود نمی‌شوند و چند گروه اصلی دارند. در ادامه انواع رایج سرطان خون را معرفی می‌کنیم:

لوسمی

لوسمی زمانی رخ می‌دهد که مغز استخوان به‌طور غیرطبیعی شروع به تولید بیش‌ازحد گلبول‌های سفید ناسالم می‌کند و این سلول‌ها به‌تدریج جای سلول‌های سالم را می‌گیرند. این سرطان از نوع بدخیم است. 

لنفوم

لنفوم نوعی سرطان خون است که از سیستم لنفاوی شروع می‌شود. در این بیماری، لنفوسیت‌ها به‌طور کنترل‌نشده تکثیر می‌شوند و اغلب باعث بزرگ‌شدن غدد لنفاوی، تب‌های طولانی‌مدت، کاهش وزن بی‌دلیل و تعریق شبانه می‌شوند.

با پیشرفت لنفوم، توان سیستم ایمنی کاهش می‌یابد و بدن در برابر عفونت‌ها آسیب‌پذیرتر می‌شود.

مولتیپل میلوما

مولتیپل میلوما از سلول‌های پلاسما در مغز استخوان آغاز می‌شود؛ سلول‌هایی که وظیفه تولید آنتی‌بادی را بر عهده دارند. در این بیماری، سلول‌های سرطانی پروتئین‌های غیرطبیعی تولید می‌کنند که به کلیه‌ها آسیب می‌زند و هم‌زمان موجب تخریب استخوان‌ها، کم ‌خونی و ضعف شدید سیستم ایمنی می‌شود.

درد استخوان، شکستگی‌های خودبه‌خودی، خستگی شدید و عفونت‌های مکرر از نشانه‌های شایع این سرطان هستند و معمولا سیر آن مزمن اما پیشرونده است.

سندرم میلودیسپلاستیک

سندرم میلودیسپلاستیک اختلالی است که در آن مغز استخوان قادر به تولید صحیح و کامل سلول‌های خونی سالم نیست و سلول‌ها به‌صورت ناقص و ناکارآمد ساخته می‌شوند.

اگرچه سندرم میلودیسپلاستیک در مراحل ابتدایی، سرطان محسوب نمی‌شود، اما درصد قابل‌توجهی از بیماران به لوسمی حاد مبتلا می‌شوند.

انواع سرطان خون از نظر سرعت و پیشرفت

سرطان خون براساس سرعت پیشرفت و نوع سلول درگیر دسته‌بندی می‌شود.

از نظر سرعت پیشرفت:

• سرطان خون حاد: سلول‌ها نابالغ هستند و بیماری به‌سرعت پیشرفت می‌کند. درمان فوری نیاز است و شایع‌ترین نوع در کودکان است.
• سرطان خون مزمن: سلول‌ها بالغ‌تر هستند و رشد آهسته‌ای دارند. برخی از بیماران سال‌ها بدون علامت زندگی می‌کنند. این نوع بیشتر در بزرگ‌سالان مسن دیده می‌شود.

از نظر نوع سلول درگیر:

• سرطان خون لنفوسیتی: از لنفوسیت‌ها (سلول‌های ایمنی) نشأت می‌گیرد.
• سرطان خون میلوئیدی: سلول‌های میلوئیدی که پیش‌ساز گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها هستند، درگیر می‌شوند.

طول عمر بیماران سرطان خون

طول عمر بیماران سرطان خون به عوامل متعددی بستگی دارد که عبارتند از:

• نوع سرطان
• سن
• سلامت عمومی
• پاسخ به درمان

در اکثر مواقع سرطان خون قابل درمان قطعی نیست، اما بسیاری از بیماران به بهبودی طولانی‌مدت دست می‌یابند. به‌عبارت دیگر برای مدت‌ها هیچ نشانه‌ای از سرطان وجود ندارد و ممکن است بیمار بتواند سال‌ها بدون علائم به زندگی خود ادامه دهد.

نرخ بقای ۵ ساله انواع سرطان خون به‌شرح زیر است:

• مزمن لنفوسیتی: ۸۷.۲٪
• مزمن میلوئیدی: ۷۰.۶٪
• حاد لنفوبلاستیک: ۶۹.۹٪
• حاد میلوئیدی: ۲۹.۵٪

لازم به ذکر است افراد مسن‌تر خطر بالاتری دارند و پیش‌آگهی بسته به نوع سرطان خون متفاوت است.

علائم سرطان خون

علائم بسته به نوع سرطان خون متفاوت هستند و در مراحل اولیه ممکن است هیچ علامتی مشاهده نشود. برخی از علائم رایج عبارتند از:

• خستگی طولانی‌مدت که با استراحت بهبود نمی‌یابد.
• تب یا لرز
• عفونت‌های مکرر یا شدید
• کاهش وزن بدون دلیل
• تورم غدد لنفاوی و بزرگ‌شدن طحال یا کبد
• کبودی و خون ریزی آسان
• لکه‌های قرمز روی پوست (پتشی)
• تعریق بیش‌ازحد، به‌ویژه شب‌ها
• درد یا حساسیت استخوانی

علائم اولیه ممکن است شبیه آنفولانزا باشند و اغلب نامشخص هستند.

همچنین برخی علائم این بیماری علائم با کم‌ خونی داسی شکل مشابهت دارند.

علت ابتلا به سرطان خون

علت دقیق ابتلا به سرطان خون ناشناخته است، اما ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در آن نقش دارد. جهش‌های DNA در سلول‌های خونی باعث رشد کنترل‌نشده و نابودی سلول‌های سالم می‌شوند.

عوامل خطر شامل موارد زیر هستند:

• سابقه درمان‌های قبلی سرطان
• اختلالات ژنتیکی
• قرارگرفتن در معرض مواد شیمیایی صنعتی مانند بنزن و فرمالدئید
• پرتودرمانی قبلی و تماس شدید با اشعه
• سیگارکشیدن
• سابقه خانوادگی سرطان خون
• ضعف سیستم ایمنی

عوارض سرطان خون

سرطان خون از راه‌های مختلف عملکرد طبیعی بدن را مختل می‌کند. عوارض شایع این بیماری عبارتند از:

• گلبول‌های سفید غیرطبیعی توان مقابله مؤثر با عفونت را ندارند و به همین دلیل سیستم ایمنی به‌شدت تضعیف می‌شود.
• تولید بی‌رویه گلبول سفید ساخت سایر سلول‌های خونی مانند گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها را کاهش می‌دهد.
• هم‌زمان با کاهش گلبول‌های قرمز، اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها افت می‌کند و فرد دچار کم خونی، ضعف عمومی و خستگی مداوم می‌شود.
• کاهش پلاکت‌ها باعث بروز مشکلات خون‌ریزی، کبودی‌های بی‌دلیل و اختلال در فرآیند لخته‌شدن خون می‌شود.
• با پیشرفت بیماری، سلول‌های سرطانی می‌توانند به اندام‌های حیاتی مانند کبد، طحال، ریه‌ها، کلیه‌ها و غدد لنفاوی نفوذ کرده و عملکرد آن‌ها را مختل کنند.

لازم به ذکر است در صورت عدم کنترل و درمان این بیماری، این اختلال‌ها به‌تدریج تشدید شده و عملکردهای اساسی بدن را از کار می‌اندازند.

آیا سرطان خون کشنده است؟

سرطان خون بیماری جدی و بالقوه کشنده است. بدون درمان، اندام‌های حیاتی از کار می‌افتند. با پیشرفت‌های درمانی، نرخ بقا افزایش یافته است، اما درمان قطعی و همیشگی برای جلوگیری از بازگشت بیماری وجود ندارد.

بهبودی طولانی‌مدت ممکن است سال‌ها ادامه یابد و هیچ نشانه‌ای از سرطان مشاهده نشود. بااین‌حال پزشک بهترین منبع برای پیش‌بینی طول عمر و اثر لوسمی بر وضعیت فردی است.

تشخیص سرطان خون

تشخیص سرطان خون گاهی به‌طور اتفاقی در جریان آزمایش‌های خون معمولی صورت می‌گیرد. اما زمانی که پزشک به این بیماری مشکوک باشد، روند تشخیصی دقیق‌تری را دنبال می‌کند.

این روند با معاینه فیزیکی و بررسی تورم غدد لنفاوی، طحال یا کبد آغاز می‌شود. سپس با انجام آزمایش شمارش کامل خون، تعداد و وضعیت گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها ادامه می‌یابد.

در صورت مشاهده نتایج غیرطبیعی، آزمایش‌های تکمیلی برای بررسی دقیق‌تر سلول‌های خونی و شناسایی نوع لوسمی انجام می‌شود. همچنین بیوپسی و آسپیراسیون مغز استخوان برای تعیین درصد سلول‌های غیرطبیعی به کار می‌رود.

برای بررسی اثر بیماری بر اندام‌های داخلی نیز از روش‌های تصویربرداری مانند سی تی اسکن، ام آر آی یا اشعه ایکس استفاده می‌شود.

در مواردی که احتمال درگیری سیستم عصبی وجود داشته باشد، پونکسیون کمری برای بررسی مایع نخاعی انجام می‌گیرد.

اگر این مراحل به‌درستی و کامل اجرا نشوند، تشخیص می‌تواند ناقص یا حتی گمراه‌کننده باشد.

آیا می‌توان از ابتلا به سرطان خون پیشگیری کرد؟

ازآنجایی‌که علت جهش سلول‌ها ناشناخته است، راهکار پیشگیری مستقیم مشخص نیست.

بااین‌حال، کاهش مواجهه با عوامل خطر ممکن است مؤثر باشد. برای مثال، پرهیز از سیگارکشیدن و اجتناب از تماس با مواد شیمیایی صنعتی مانند بنزن و فرمالدئید شانس ابتلا به سرطان خون را کاهش می‌دهد.

درمان سرطان خون

درمان سرطان خون به نوع بیماری، سن بیمار، وضعیت سلامت و میزان پیشرفت آن بستگی دارد و معمولاً شامل ترکیبی از روش‌های زیر است:

نظارت فعال

برای مواردی که بیماری به کندی در حال رشد است، درمان ممکن است فوراً آغاز نشود و بیمار تحت نظارت دقیق قرار گیرد.

شیمی‌درمانی

استفاده از مواد شیمیایی برای کشتن سلول‌های سرطانی یا توقف رشد آن‌ها یکی از درمان‌های رایج محسوب می‌شد.

لازم به ذکر است دوزها و شدت درمان بسته به نوع سرطان متفاوت است.

درمان‌های دارویی هدفمند و ایمنی‌درمانی

درمان هدفمند شامل داروهایی است که بخش‌های خاصی از سلول‌های سرطانی را مورد هدف قرار می‌دهند. ایمنی‌درمانی هم تقویت سیستم ایمنی برای شناسایی و نابودی سلول‌های لوسمی است

پرتودرمانی

در این نوع درمان از پرتوهای انرژی قوی برای از بین بردن یا توقف رشد سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود.

این درمان می‌تواند موضعی یا سراسری باشد.

پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز

این نوع درمان معمولاً پس از شیمی‌درمانی، جهت جایگزینی سلول‌های بنیادی سالم جدید در مغز استخوان بیمار استفاده می‌شود تا تولید سلول‌های خونی طبیعی آغاز شود.